Description
De Stiltes van Minna Planer – Wagner door Bataafs Symfonie Orkest o.l.v. dirigent Arne Visser. Gezongen door mezzo-sopraan Nathalie Mees.
Download de partituur (PDF):
De Stiltes van Minna Planer – Wagner Partituur met toelichting.
Wie is Minna Planer – Wagner?
Christine Wilhelmine “Minna” Planer (1809 – 1866) wordt geboren in een arm gezin in de buurt van Dresden. Ondanks dat Minna van haar vader niet naar school mag, leert Minna toch lezen en schrijven. Op 15 jarige leeftijd raakt de mooie Minna ongewenst zwanger van een hoog geplaatste militair. Samen met haar moeder weet ze dit te verbergen voor haar vader en komt haar ‘zusje’ Nathalie ter wereld.
Minna is ambiteus en wordt een succesvolle, goed betaalde actrice. Ze speelt de rol van een jonge tragische heldin in Bad Lauchstädt als Richard Wagner haar voor het eerst ziet. Richard schrijft haar vurige brieven en volgt haar overal waar ze gaat. Hij huurt het appartement onder dat van haar. Ze krijgen een relatie. Richard is jaloers en bezitterig, omdat Minna als actrice in de belangstelling staat. Ze hebben daardoor vaak luidruchtig ruzie. Na een tijd met Richard samen te zijn geweest, vlucht Minna uit de situatie weg met een aanbidder, daarna woont ze een tijd bij haar familie in Dresden. Richard volgt haar overal, bezoekt haar ouders, vraagt hen om toestemming om te trouwen. Richard blijft Minna achterna reizen, heeft woedeuitbarstingen, gevolgd door smeekbedes op de knie. Alles om haar terug te winnen.
Als Minna in 1836 na lang aandringen van Richard uiteindelijk (ver weg van familie en vrienden) met hem trouwt, komt ze er al snel achter dat Richard flinke schulden heeft vanwege zijn luxe levensstijl. De dag na hun huwelijk wordt Richard voor het stadsgerechtshof van Riga gedaagd wegens openstaande schulden. Minna heeft op dat moment een goed betaalde rol bij een theater in Riga, maar als Richard harde politieke uitspraken doet, moet ze samen met hem vluchten. Haar geld gaat nu op aan een reis per schip naar Parijs. Tijdens hun vlucht raakt Minna bekneld onder een koets, waarna zij een miskraam heeft en nooit meer zwanger wordt. Het echtpaar komt op het schip in noodweer terecht, ze overleven ternauwernood de storm.
Eenmaal in Parijs lijden zij honger en kou omdat het werk van Richard daar maar niet populair wordt. Minna raadt hem aan een ballet te schrijven, maar Richard weigert. De armoede kost hen bijna het leven. In 1842 wordt Richard in Parijs gevangen gezet omdat hij zijn schulden niet betaalt. Minna zamelt geld in bij haar Duitse relaties om hem vrij te kopen. Haar relaties regelen voor Richard zelfs een baan als Koninklijke Kapelmeester in Dresden. Maar eenmaal daar aangekomen, doet Richard ook daar harde politieke uitspraken en wordt hij verbannen uit Duitsland.
Het echtpaar vlucht in 1849 naar Zürich, geholpen door twee ‘muzen’ van Richard: Jessie Laussot en Mathilde Wesendonck. Het echtpaar Wesendonck stelt een huis met tuin ter beschikking en het echtpaar Laussot voorziet Richard van een toelage. Dit alles, zodat de componist in alle rust kan werken aan zijn nieuwe composities. Maar Richard begint na(aast) zijn affaire met Jessie, die afloopt met een oproep tot een duel van haar echtgenoot, ook een affaire met Mathilde Wesendonck.
In 1858 is voor Minna is de maat vol. Zij eist dat Richard zijn ‘muze’ Mathilde niet meer in hun huis ontvangt. Maar Richard is ervan overtuigd dat hij Mathilde nodig heeft om zijn opera ‘Tristan en Isolde’ te schrijven. Minna stapt naar Mathilde’s echtgenoot. Hierdoor verliezen Minna en Richard hun veilige asiel. Richard verwijt Minna ondiplomatieke aanstellerij en besluit dat ze beter gescheiden door het leven kunnen gaan. Minna heeft last van hartklachten, nervositeit en slapeloosheid. Haar arts schrijft ‘Laudanum’ voor. Dit geneesmiddel bevat opium en Minna neemt steeds meer druppeltjes om zich goed te blijven voelen.
Richard schrijft Minna dat haar gezondheid te zeer te lijden heeft onder zijn levenswerk en dat ze daarom moeten scheiden. Maar in werkelijkheid is Minna is niet onder de indruk van zijn nieuwe opera’s, ze bewondert hem niet, ze laat hem niet ‘vrij’, zoals Richard dat nodig acht voor een kunstenaar van zijn kaliber. Minna blokkeert de scheiding, want dat zou haar sociaal in een isolement plaatsen zonder recht op alimentatie. Ze vertrekt naar haar familie en vrienden in Dresden. Daar krijgt zij steeds meer last van haar hartkwaal. Regelmatig gaat Minna op kuur om tot rust te komen, maar de Laudanum blijft onderdeel van haar ‘behandeling’. Minna raakt verslaafd aan haar geneesmiddel.
Uit brieven van Richard blijkt dat hij zijn hele leven lang koorstachtig bezig is Minna en haar relaties te manipuleren. Ook als zij al lang gescheiden leven laat hij haar, haar familie en relaties niet met rust. Minna krijgt tot het einde van haar leven een minimale toelage van Richard, ook als hij zelf in grote rijkdom leeft van de steun van Koning Ludwig II. In 1866 sterft zij door een hartfalen. Richard neemt geen afscheid en komt niet naar haar begrafenis.
Richard trouwt direct na Minna’s overlijden met de 14 jaar jongere Cosima Liszt, waar hij al twee kinderen bij heeft. Cosima aanbidt hem, zorgt voor zijn huis en haard en promoot zijn opera’s. Desondanks is Richard ook haar ontrouw. Cosima is haar hele leven bezig om de sporen van alle ‘muzen’ in Richard’s leven uit te wissen in een poging de naam van haar man te zuiveren. Als Richard overlijdt, verbrandt ze de brieven van Minna aan Richard en voert rechtszaken tegen de publicatie van Richard’s brieven aan Minna.
Titel en liedtekst van ‘De Stiltes van Minna Planer – Wagner’
We kunnen postuum alles lezen wat Richard Wagner ons wil doen geloven, Richard is nog steeds aan het woord. Maar we horen nooit meer iets van Minna, zij is door de geschiedenis het zwijgen op gelegd. Eerst door haar vader, die niet wou dat ze zou leren lezen en schrijven. Toen door haar moeder, die niet wilde dat haar 15 jarige dochter in schande een dochter zou baren. Vervolgens door haar echtgenoot, van wie ze niet mocht ‘klagen’ over zijn ‘muzen’, schulden, uitgaven en het emotionele misbruik. Tenslotte postuum, door de tweede vrouw van Richard, Cosima Liszt – Wagner, die Minna’s brieven aan Richard verbrandde en rechtszaken voerde tegen uitgaven van alle correspondentie tussen Richard en zijn ‘muzen’, dus ook Minna. Daarom is de titel van de compositie ‘De Stiltes van Minna Planer – Wagner’.
De liedtekst is geïnspireerd door de brieven die Richard aan Minna schrijft in de tijd dat hij in Londen dirigeert en werkt om geld te verdienen. Minna blijft in Duitsland achter. Tot grote ergernis van Richard schrijft zij lang niet terug, een veelbetekenende stilte.
Orkestratie en uitvoering
De orkestratie is geïnspireerd door het hoofdstuk ‘The coincidence of opposites’ uit ‘The Matter with Things’ van filosoof I. Mcgilchrist. Deze compositie onderzoekt het idee dat muziek kan worden gebruikt om filosofische vragen te onderzoeken. De orkestratie onderzoekt de creatieve kracht van het gelijktijdig voorkomen van tegenstellingen in muziek. Het is daarom belangrijk om alle dynamiek en articulatie precies en liever extremer dan gebruikelijk uit te voeren. Het gaat om tegenstellingen tussen spelers op een moment, tussen passages binnen een strofe en tussen de twee strofes.
De aandacht voor de stiltes, niet als ‘rust’ maar als een noot met een extreem laag dynamisch niveau, is belangrijk voor het effect van de fermates. De duur van en concentratie voor elke fermate is belangrijk voor de ervaring van het werk. De soms langzame puls die alleen met volle aandacht rust brengt, werkt als tegenstelling tot de meer vurige passages.
De zangeres mag zich zeker als de wispelturige actrice Minna Planer gedragen en de uitersten onderzoeken. Schreeuwen, ‘Sprechstimme’ en fluisteren, alles is passend binnen dit werk. De zangeres is in de compositie het ene moment goed te horen, het andere moment wordt ze overstemd door rumoer. Hiermee wordt dudelijk hoe het is om luid te zijn als anderen dat ongepast vinden en hoe vervelend het is om overstemd te worden als je iets belangrijks wilt zeggen.
Het werk heeft een dreigende ondertoon ter verduidelijking van de permanente dreiging van Minna’s narcistische echtgenoot: het emotionele misbruik, de manipulatie, de leugens en de schulden.
De zangeres wordt uiteindelijk onderdeel van de orkestklank, zodat ze wordt opgenomen in het harmonisch geheel. Dit symboliseert Minna’s roes onder invloed van Laudanum, waarmee zij aan haar werkelijkheid kan ontsnappen. In die zin is het slot geen daadwerkelijke oplossing. We zijn even in een roes waarin alles goed komt. Maar de timpani waarschuwt met een alarmerende hartslag, een hartfalen.
Beeldende kunst en gedichten
De afbeelding op de omslag is beeld gemaakt van textiel (door A. Wolters ) en refereert aan de gelijktijdige tegenstelling van de zachtheid en warmheid van wol en de kou en hardheid van de stormachtige reis op zee die Minna moest doorstaan.
Een inspiratiebron voor deze compositie was het gedicht ‘Stilte’ van dichter en liedschrijver Anne-Tjerk Mante.
Tijdens het componeren is er ook inspiratie gehaald uit het werk van beeldend kunstenares Monique Roodenburg uit Delft.
Première
Den Haag, 22 juni 2024
Door: Bataafs Symfonie Orkest
Dirigent: A. J. Visser
